Haurtzaroa

1889garren urtea bukatzear zegoenean, urtezahar egunean zehatzago, Ataungo San Gregorioko Perune Zarra baserrian mundu honetara iriste zen Barandiarango On Jose Miguel. Frantzisko Antonio Barandiaran eta Maria Antonia Aierbe-ren bederatzigarren semea. Bost mutiletatik bi umetan hil ziren. Lau alabetatik hiru moja sartu ziren, berriz.

On Jose Migelen aita izan zen baserria eta lantzen zituen lurrak erosi zituena. Lehendik bertako maizterrak ziren. Baserritar izateaz gain, tratantea zen bere aita. On Jose Migelek gogoan dauka Altsasu edo Ordiziako feriatik itzultzerakoan nola irabazitako dirua familiaren aurrean jartzen zuen. Ez ziren aberatsak baina ez zuten larritasunik jasan.

Ataungo familia gehienak baserritik bizi ziren garai hartan. San Gregorion bizi ziren mila biztanleetatik hogei baino gehiago ez ziren izango sinetzako gai zirenak.

On Jose Migel jaio zen garaian hasi zen Beasain eta Ataun lotzen zituen autobusa ibiltzen, baina, mende honen lehenengo hamarkadan, hura erabiltzen zuten bakarrak aberatsak omen ziren.

Gaztelera apaizak eta aberats batzuk bakarrik ezagutzen zuten, aberats eta jakintsuen hizkuntzatzat hartzen zen garai hartan.

Herri eta biztanleen giroan istorio mitiko eta magikoak bizi-bizirik zirauten, artean ere.

"Ilargi amandrea" hots eginez agurtzen omen zuten ilargia haurrek. Zubi bat Mikolas-ek egina omen zen...: haren azpian, beste garai batean, lamiak bizi omen ziren...: il bete gauetan, erreka hartan sorginek bere arropak garbitzen omen zituzten...: inguruko haitzuloetan Tartalo begibakarreko gizonjalea bizi izan omen zen...: basajauna oihanetan bizi omen zen...: hau dena egiatzat hartzen zuten.

Horrelako sineskeriek jendearen bizitzan eragin handia zeukaten eta, San Juan bezperan lizarrosto eta elorri adarrez etxea babestea edo baserriaren atean eguzki-lorea josiaz sorginengandik begiratzea, ohizko jardunak ziren.

Guzti hau ere, bestalde, kristautasunean oinarritutako gizarte baten egiten zen. Eliz-deiak ugariak ziren. On Jose Migelen familian bertan artoa zuritzen ari ziren bitartean santuen bizitzak irakurtzen zituzten sarritan.

Mito eta ohitura zaharrez zipriztindutako kristau giro honetan igaro zuen bere haurtzaroa.

On Jose Migelek urte hauek ez zituen inoiz ahaztu eta bere herriarekiko loturak estuak izan ziren beti. Saran, atzerriratua zegoenean. Noizbehinka Larrun-era igotzen zen, handik Ernio ikus zitekeelako eta Erniotik, berriz, bere jaiotetxea.

Sustraiko lotura hau bere familia eta haurtzaroko oroitzapen eta herriminean oinarritua zegoen.

Jose Migelek berak esan bezala: "Familiarekiko maitasuna da, gehinetan aztarna sakonenak uzten dituena, batez ere baserriko seme-alabengan: trinkoena, luzeena, saminena baita, gizonaren bizitza luzaro betetzen duen bakarra".

Jarrai dezagun familiarekin. Aitak ez zekien irakurtzen ez eta idazten ere, baina gizon argia zen. Herriko organujoleak esanda, bere alabetako batek musikarako dohaina zuela jakin zuenean, gehiago pentsatu gabe, piano bat erosi zion. Piano hura idi gurdi baten gainean sartu zen Ataungo baserri hartara XIX. mendearen bukaeran. Horrela ekarri bai zuen Ordiziatik feria egun batean. Alaba hau, geroago komentura sartu zen eta musika irakasle egon zen beste komentu askotan. Angelu-ko Saint Bernard-eko organujole izendatu zuten arte.

JESUS ALTUNA DK.

Eskolan

Jose Migel gaztearen erlijio ikasketak amaren eskutik etorri ziren. Herriko eskolan ikasi zituen lehenengo letrak. Testu guztiak gazteleraz zeuden, nahiz eta haurrek tutik ere ulertu ez. "Eraztunarena" zuzen zuzen betetzen zen. Euskaraz hitz egiten zuenari eraztuna pasatzen zioten, eta egunaren bukaeran eraztuna zeramana zigortua izaten zen. Haurrak bere ikaskideek salatzen saiatzen ziren, eraztuna pasa eta zigorrik ez jasotzeko.

Gauza guzti hauegatik, Jose Migel gazteak ez zuen gustuko herriko eskola. Halere, aurrerapen galantak egiten zituen. Eskola horretan 14 urte bete arte egon zen eta orduan apaiz joatea erabaki zuen. Bere gurasoek sufritu beharko zituzten diru arazoen jakinean, Baliarraingo Oharkaritzara sartu zen.

Lehenengo egunean, Oharkariak ikasleei biharamunean seietan jaikitzeko agindua eman zien. Ordu horretarako Jose Migel esna zegoen eta elizako kanpandorreko seiak entzun zituen. Beste gela eta pasilloetan ezer ez zela entzuten eta ordua iragarri behar zuela bururatu zitzaion. Bere artean pentsatu zuen: Jaunak = Señores, Seiek = las seis. Jo due = "han pegado". Pasillora irten eta bertan bota zuen: "Señores, las seis han pegado".

Handik aurrera egunero bere lagunek errepikatzen zioten atsedenalditan: "las seis han pegado".

Eskolaz aldatzea gogorra egin zitzaion. Alde batelik etxe-mina, bestetik bere gaztelera traketsa. Hiru hilabete igarotakoan pentsioaren ordain-agiria eman ziotenean, bere gurasoek egindako ahalegina izugarria iruditu zitzaion, batez ere bere ustez egindako aurrerapen eskasa ikusita. Gabonak pasatzera etxera itzulitakoan, ez zuela Oharkaritzara berriro joan nahi esan zion bere amari. Amak ulertu zituen semearen arrazoiak, baina aldi berean haren ikasketak bide onetik zihoazela jakin zuen (bi urteko ikasketak batean burutuko zituen ikasle bakarra baitzen). Bere aitak semea batez ere diru arazoengatik kezkatzen zela ikusiaz, hau esan zion: "Apaiz egin nahi baduk, jarrai bide horretatik. Mundu honetan lan gogorra egin behar duk nahi dena lortzeko".

Ikasturtearen amaieran, azterketak Gasteizko seminarioan egiten zituzten. Epaimahaiburuak, Seminarioko Erretoreak, ataundarra sartutakoan, honela esan zuen euskaraz:

"Ataungo frutua"

"Ez ola oittua" erantzun zuen gazteak lotsa gaindituz.

Azterketa bukatu ondoren honela esan zion: "Latina gaztelera baino hobetoago ezagutzen duzu. Baina gaztelera ere ikasi beharra dago".

Ez zuen azterketa pasatzeko itxaropenik. Nota eman arte urduri egon zen, baina, hura poza bi kurtso batean gainditu zituela esan ziotenean!

Bere bizitzako une pozgarrienetakoa bezala gogoratzen zuen hau On Jose Migelek. Ataunera itzuli zen, beste ikaskideekin trenetik etxafuegoak botaz. Azkenekoa bere baserrira iristen ari zenean bota zuen.

Bere amak, semea hain pozik ikusterakoan, arrakastarekin bera ere pozik egon zitekeela pentsatu zuen, eta atarira aterata sagarren zamarekin lurreraino okertuta zeuden sagarrondoak erakutsiz, hauxe esan zion:

"Sagarrondo honek lezio ederra erakusten digute. Zenbat eta sagar gehiago eman, ordun eta apalagoak azaltzen zaizkigu".

Udazkenean Baliarrainera gogotsu abiatu zen latineko hirugarren urtea egitera. Baina, Eguberritako oporrak bere bizitzako tristeenak izan ziren. Oporrak hasi eta berehala ama hil zitzaion. Oraindik gogoan dauka bizi-bizian On Jose Migelek galera horrek ekarri zion atsekabe izugarria. Ezin zuen sinetsi bere ama gehiago ikusiko ez zuenik.

Gazteizko seminarioan

Hurrengo udazkenean katedral zaharraren ondoko Gasteizko Seminariora pasa zen. Han egiten zituen Filosofia eta Teologia ikasketak. Ikasgai guztietan arreta handia jartzen zuen, eta ardura handiz ikasten zituen denak. Bitartean, eta bere kasa, Magisteritzako ikasketak burutu zituen.

Fisika eta Geologia ikasketek erakarri zuten bere aditasun bereziena. Udaldian, Mendiko Ingeniaritza ikasten zuen beste ataundar batekin, herriko mendietan zehar ateraldi ugari egiten zituen, mendi horien egitura geologikoa aztertuaz.

Den dena lasai joan zen Teologia ikasketen erdi aldera iritsi zen arte. Bere aldetik zabaltzen zituen Soziologia eta Zientzia ikasketak ordu-arteko kristau sinesmen trinkoa zalantzan jarri zuten ikasketak ardura berezi batez sakontzen.

Zalantza hauek gainditu zituenean, ez zen nahikoa izan berarentzat Erlijioen Historiari buruzko ezagupen zabal bat edukitzea. Ikerketak, bere kabuz, bertatik bertara egin nahi izan zituen; horretarako bere herritik hastea hoberena izango zela pentsatu zuen; kristautasunak bereganatutako erlijio zaharren hondarrak bizirik irauten zutela ikusten baitzuen bere haurtzaroko mila adibidetan. Orduantxe ireki ziren berak aurrerantzean jarraituko zituen bi ikerketa bide garrantzitsuenak: Euskal Herriko Etnografia eta Arkeologia.

Bere zalantzak argitzeko egindako ikasketak sinestunen ikerketa-lanetan oinarrituta zeudenez, sinesmen ezberdinetako ikertzailen ideien parean jarri nahi izan zituen bereak, lasaitasun osoa lortzeko. Eta honela, hara non ikusten dugun 1913ko udako oporretan, karrera bukatu baina urte bete lehenago, Leipzig-eko Unibertsitatean Wundt Irakaslearen Herrien Psikologiaz ari zen ikastaro batean.

Karrerako urtearen hasieran, Gasteizen Erlijioen Historia irakatsi behar zuela esan zioten, baina ikasketa plangintzan aldaketa zela medio, eta Fisika irakaslerik ez zegoenez, ikasgai hau emateko jarri zuten behin-behinekoz. Fisika irakasten aritu zen 1936an Espainiako gerrak Gasteizko Seminarioko irakaskuntza utzarazi zion arte.

1914 urtearen bukaeran apaizgintza hartu zuen eta Burgosera bidali zuten Teologia Lizentziatura lortzera.

Hurrengo urtean aita hil zitzaion.

1916: Aranzadi - Barandiaran - Eguren taldea

1916ko udaran Barandiaranek behin betiko bideratu zituen bere ikerketak. San Gregorio auzoko baserritar batekin Jentilbaratzako harkaitza miatzera igo zen. Han bertan, Ximenez de Rada-k aspaldian aipatutako Erdi Aroko gaztelua topatu zuen. Gorosabel-en ustez San Gregorion bertan egongo zatekeena.

Jentilbaratzako miaketa honen ondorioz, On Jose Migelek ikerketetarako garrantzi handiagoa edukiko zuten beste aurkikuntza batzuk egin zituen. Jentilbaratzaraino lagundu zion baserritarrarekin solasean ari zela, Jentilen leinuko azken gizonak non zeunden hilobiratuta bazekiela jakin arazi zion. Nahi izanez gero Aralarren zegoen toki hau erakutsiko ziola aginduz. On Jose Migelen jaki nahia piztu zen hau entzutean eta biharamunean toki honetara joateko egin zuten.

Biharamunean, bezperako laguntzailea ez zen azaldu eta On Jose Migel bakarrik abiatu zen mendi aldera. Ibilbide luze baten ondoren, Argarbi izeneko lekuan zegoen harlosa baten gainean eseri zen. Bere oinetan sator-zulo bat zegoen eta bertan masail-hezur baten pusketa bat aurkitu zuen. Zutitu eta inguruan mutil bat ikusi zuen. Hari galdetu zion ea Jentilen berri ba ote zekien. Mutil hark Jentilen amaiera erakusten duen legenda kontatu zion. Legenda horretan Kixmiren etorrerarekin Jentilak Jentillarriko losaren azpian nola desagertu ziren kontatzen da, hau da, Kristautasunaren sarrera Euskal Herrian.

On Jose Migelek 9 hilobi aurkitu zituen inguruan eta aurkikuntza honen berri Donostiako "Euskalerriaren Alde" aldizkarira bidali zuen. Lan hau irakurri zuenean. P.M.Soraluce, Donostiako Etnografiako Museoaren zuzendariak. Barandiaran gazteari gutun bat bidali zion. Ordu-arte ezezagunak ziren hilobi haiek Historiaurreko Trikuharri edo Dolmenak zirela adieraziz. Horretaz gain, Bartzelonako Antropologiako Katedratikoa zen Bergaran jaiotako Telesforo de Aranzadi Irakaslea Nafarroako Aralarren antzeko monumentuak industen ari zela jakin arazi zion, harekin hitz egiteko gomendatuz.

On Jose Migelek Aranzadi Irakasleari idatzi zion eta honek monumentu horien indusketa proposatuz erantzun. Gainera, Enrique de Eguren, Oviedoko Unibertsitateko Katedratiko gasteiztarrarekin harremanetan jartzeko eskatzen zion, ikerketa horietako laguntza lortzeko asmoz.

Eguberri haietan, On Jose Migel Egurenekin harremanetan jarri zen eta hurrengo udarako ikerketaldi bat antolatu zuten (1917).

Urte bereko abuztuan, On Jose Migel eta Telesforo de Aranzadi-k elkar ezagutu zuten eta Egurenekin batera Gipuzkoako Aralarko Trikuharrien lehenengo indusketa-ekitaldia burutu zuten.

Horrela osatu zen Aranzadi-Barandiaran-Eguren Prehistoria Ikerketa Lan-taldea, hurrengo 20 urteetan, 1936ko gerrateak sakabanatuko zituen arte hainbeste miaketa, indusketa eta ikerketa aurrera eramango zituena.

Lehenengo ikerketa hauek On Jose Migelen hitzetan bere bizitzaren une garrantzitsu baten hasera mugatzen dute. Beti gogoan eduki du zirraraz betetako lehen irteera hura, mundu ezezagun batean murgiltzen ari baitziren. Mundu horren gainean gizon misteriotsu batzuetaz mintzatzen ziren legenda iekutu batzuk besterik ez baitzuten ezagutzen.

On Jose Migelek eman zion hasera 1917-18ko ikasturteari, Euskal Prehistoria gai nagusitzat zuen hitzaldi batekin. Hitzaldi honen berri Breuil Abatearengana heldu zen Soraluce-ren bitartez. Breuil Abatea munduko Prehistorialari ezagunena zen une horretan eta Aitzbitarteko haitzuloak ere ezagutzen zituen. Breuilek haitzulo hauek aipatuz gutun bat idatzi zion Barandiarani eta une berean nazioarteko zientziartearen bidea ireki zion. Handik urte gutxitara. 1923 eta 24an Breuil-ek emandako bi ikastarotan parte hartuko zuen Barandiaranek.

Aranzadi-Barandiaran-Eguren lan-taldea osatu zen urtean 1916an Euskal Herriko Prehistoria ikerketak garai berri batean sartu zirela esan daiteke. Ordurarteko lanak zaletu apalen emaitzak ziren. Hirukote hori osatu zenetik ikerketa hauek maila zientifiko batetara igo ziren.

Pauso garrantzitsu honen ondorioz, Euskal Herri osoan zehar haitzulo eta megalitoen indusketa sistematiko hauek burutu ziren:

Haitzuloak:

Bizkaian: Santimamine, Lumentxa, Venta Laperra, Bolinkoba, Atxurra, Silibranka.

Gipuzkoan: Urtiaga, Ermittia, Jentiletxeta.

Araban: Trebiño-ko haitzulo artifizialak.

Trikuharriak:

Gipuzkoan: Aralar, Elosua-Plazentzia, AtaunBurunda, Altzania, Urbia, Belabieta, Kalamua

Nafarroan: Auritz, Auritzperri, Gorriti, Aralar, Urbasa.

Araban: Entzia.

Udako ekitaldian ondoren, indusketako materialen ikerketa zetorren, emaitzen argitalpena prestatzeko. Horretarako, behar-beharrezkoa zen Europako Museoak bisitatzea, aurkitutako tresnak kanpokoekin konparatu ahal izateko. Honela, Barandiaranek itzuli ugari egin zituen Frantzia, Suiza, Alemania eta Austriako museotara. Bai bakarrik, bai Aranzadi-rekin batera.

Prehistoria ikerketekin batera Etnografiakoekin jarraitzen zuen On Jose Migelek. Ezin ahaztu daiteke ikerketa horietan zegoela oinarritua bere zientzia-lan osoa eta Aranzadik ere bide hori jorratu izan zuela.

Arlo honetan oso lagungarri izan zen Barandiaranentzat W. Schmit "Anthropos" Etnologia eta Hizkuntzalaritzako nazioarteko aldizkariaren fundatzaile eta Vienako Kultur Eskolaren arima zenaren eskutik gutun bat jasotzea. Gutun hau On Jose Migelek 1919an magiari buruz idatzitako lan bat irakurri ondoren bidali zion. Bertan, aldizkariaren berri-emaile izateko eskaera zuzentzen zion, horretarako Vienatik bidalitako galde-sorta batzuk erabiliz.

Ikerketa hauen ondorioz hiru paso garrantzitsu emango zituen 1921ean:

• • Eusko Folklore Elkartea sortu zuen, Gasteizko Seminarioan kokatua. Horren bidez euskal bizitzaren ohitura zaharrekin "korpus" edo bilduma bat osatu nahi zuen, zientifikoki egina, lehenago egiten ziren deskribapenen kutsu erromantikoa alde batera utziz.
  • "Anuario de Eusko Folklore" aldizkaria eman zuen argitara, gerrateko hutsunea izan ezik, gaur egun argitaratzen dirauena. Aldizkari honetan ikerketa lanak jasotzen ziren.
  • "Eusko-Folklore. Materiales y Cuestionarios" argitalpena ere zabaldu zuen: Bertan Euskal Herriko legenda, ohitura, sinesmen, usadio, erlijio-erritoak, magia e.a. jasotzen ziren.

Baina laster, 1924an, lan guzti honen aurka sortuko ziren oztopo eta arazoak. Arazoak bi bidetik zetozen. Alde batetik Euskal Herriari buruzko ikerketak "politica separatista" bezala hartzen ziren, eta beste aldetik esku artean zeramatzan ikerketak "munduko" zientzien barnean sar zitezkeen.

Horrela, bere eliza-agintariek Eusko Ikaskuntzako Batzordearen bileratara joatea debekatu zioten. Seminarioko erretoreak berak "Anuario de Eusko Folklore" aldizkaria zirriborro hutsa zela esan zuen. Gainera, elizbarrutiko Museoa irekitzerakoan On Jose Migelen tresna prehistorikoak ez zituen bertarako onartu, txorakeri hutsak zirelako aitzakian.Guzti honen ondoren, 1925ean Eusko Folklore-ko egoitza Seminariotik atera behar izan zuten. Egoitza berria Gasteizko Arte eta Lanbide Eskola izan zen. Urte berean, On Jose Migelen agintaritzapean, Eusko Ikaskuntzako Prehistoria Ikerketa Zentroa ireki zen toki berean.

Barandiaranen lanak bere eliza-agintariek eta alderdi politiko batzuek onartzen ez zituzten bitartean, Europako Etnografia Ikerketa Zentrotan gero eta ospe handiagoa hartzen zihoazen. Horrela, 1930an Madrileko "Museo del Pueblo Espanol" erakundeko Patroi nagusia izendatua izan zen eta Londres-en, Antropologia eta Etnologia Biltzarreko Kontseilu Orokorreko kidea.

Beste erantzun gogorra apaizen kontrako alderdietatik etorri zitzaion. Besteak beste "El Sol" egunkariak Barandiaranen lanak, sotanadun gizon batetik zetozenez, objetibotasun eta fidagarritasun eskasa merezi zutelako gaitzesten zituzten.

Hala ere, apaizak gehiegi maite ez zituen Pio Barojaren onespena hartu zuen. Honek Julio Caro Baroja, bere iloba, Karrantzako haitzuloetan indusketak egin behar zituen taldean onar zezan eskatuz, gutun bat bidali zion. Karrantzako egonaldi hari buruz honela dio Caro Baroja-k:

"Unibertsitatean, errenkura, asperraldi eta antzeko zantarkeriak jasan behar nituen bitartean, Barandiaranek ideia zehatz eta garbiak ematen zizkigun Kultur Historiaren metodoaz. Malinowski-ren azkeneko ikerketenez, antzinako gizonek Jainkoari buruz zuten ideiaz. Durkheim edo Wundt-en pentsaeraz, e.a. Azken finean, Paleolito Aroko haitzulo batean, eta apaiz katoliko baten ahotik Madrilgo ikasgeletatik baina Unibersital jakintza gehiago ateratzen zen".

Bitartean Aranzadi-Barandiaran-Eguren lan-taldearen ikerketek aurrera jarraitzen zuten, batzuetan xelebrekeriak gertatzen zitzaizkielarik. Behin batean, Bedarona inguruko indusketa batetik zetozelarik, herritik zetorren eskale batekin topo egin zuten, eta hirukoteari goitik behera begiratu ondoren hala esan zien: "Bedaronan ondasun gutxi", bertan limosnarik ez zutela izango adierazi nahian.

Hiru lankideei ezarri zieten izengoitietako bat "los tres tristes trogloditas" izan zen. On Jose Migelek trogloditena egia zela dio. haitzuloetan pasatzen bai zuten ia bizitza osoa; baina beraiengandik ezin zitekeela inoiz esan tristeak zirenik.

Urte hauetan Seminarioan bizimodua zeharo aldatu zen. 1930ean egoitza berria ireki zuten eta irakasleagoaren aldaketa handia egon zen. Denbora berriekin zerikusi estuagoa zuen irakaskuntza ekarriaz.

Hurrengo urtean Errepublika aldarrikatu zen eta ondoren gorderik zegoen apaizen aurkako jarrera azaleratu zen. Espainiako zenbait tokitako komentuen erreketak zirela eta, Seminarioa armaz hartzera zihoazelako zurrumurruak zabaldu ziren.

Seminarioaren aurka bi aldetako etsaikeria zabaldu zen.

Eskuindarrak ere bere aurka azaltzen ziren, abertzaletasunaren iturburu bezala ikusten zutelako.

Barandiaranen ikerketak alde batetik eta Manuel Lekuona-k zuzendutako Kardaberaz Akademiaren euskararen ikerketa eta zabalkundeak bestetik, aurkako jarrera ugari bereganatu zituzten.

1936: Erbestea

1936. urtera iristen gara. Urtiagako aztarnategian (Deba) 9garren indusketa ekitaldia egiten ari ziren Aranzadi eta Barandiaran Uztailean. 18an Frankoren matxinadaren berri jakin zuten. Egun gutxitan bukatuko zelakoan, 24 arte jarraitu zuten indusketarekin. Bitartean, giroa nahasten zihoan eta iheslarien kopurua gero eta handiagoa zen. Iheslari horietako batzuk On Jose Migel zegoen ostatu berean gordetzen ziren noizbehinka.

25ean goizaldera miliziano talde batek inguratu zen ostatua. Haien buruak On Jose Migelen gelan sartu ondoren, paperak eskatu zizkion eta ea zein politika zen berea galdetu. On Jose Migelek honela erantzun zion: "Galdetu izan bazenit Jainkoagan zergatik sinesten dudan edo apaiz zergatik sartu nintzan, lasai erantzungo nizuke, horretaz luzaro pentsatzen aritu naizelako. Baina politikak behin ere kezkatu ez nauenez. Horretaz erantzunez gero nire erantzuna lelo baterena izango litzateke, ezagutzen ez dugunaz hitz egitea leloena baita".

Talde buruak honela esan zion orduan: "Espainian jende guztiak horrela pentsatuko balu, gerra hau ez zen piztuko".

Egoera larriagotuz ari zela ikusiaz, Aranzadi eta Barandiaranek Bilbo aldera abiatzea erabaki zuten, lehenengoak geroago bere familiarengana Bartzelonara joateko eta On Jose Migel Bizkaian eskuartean zituen ikerketekin jarraitzeko.

Atxuriko geltokira iristean, hiru miliziano ari ziren bidaiarien maletak arakatzen. On Jose Migeleri ere galdetu zioten ea zer zeukan bere maletan, eta honek garezur bat zeramala erantzun zien. (Urtiagako aztarnategian ekitaldi horretan aurkitutako Bl garezur famatua). Milizianoek harriduraz begiratu zioten eta urduri zebiltzan maleta inguruan jiraka. On Jose Micelek ireki zuen eta garezurra ikusitakoan horietako batek izututa: "Itxi ezazu" agindu zion. Eta ez zuen beste eragozpenik eduki.

Bilbon elkar agurtu zuten Barandiaranek eta Aranzadik. Eguren, garai hartan gaisorik zebilenez, ez zen agertu indusketa-ekitaldi hartako lanetara.Une horretan 20 urte luzeetako lan-taldea hautsi zen. Geroztik ez zuten elkar gehiago ikusiko. Eguren 1942an hil zen eta Aranzadi 1945ean. On Jose Migelek heriotza hauen berri erbestean jakin zuen.

Barandiaranek, Lekeitio inguruan miaketa batzuk egin ondoren, Saturrarango apaiztegira jo zuen. Bertan Arabako 40 apezgai, udako ikastaro batean zeudenak, beren familiarengana itzultzeko modurik gabe zeuden. On Jose Migel han azaltzeak lasaitu zituen gazte haiek eta beren irakasleak, hauek ere beldurturik baitzeuden.

Garai berean, Frankoren ejertzitoa Gipuzkoan sartzen ari zen eta On Jose Migelek apezgai horiek ateratzeko modua bilatzen saiatzen zen. Elkarrizketa batzuk egin ondoren Manuel de Irujo Gerra Ministrariarekin egindakoa tarteko, Arrasatetik barrena bidali zituzten apezgaiak Gasteizeraino.

Arazo hau konpondu ondoren, Donibane Lohitzunerako itsasontzi bat hartzeko baimena lortu zuen bera eta beste 18 pertsonarentzat.

Mutrikuko kaitik irten ziren, beste iheslari batzuekin batera. Hona hemen nola deskribatzen duen bidaia hau bere egunerokoan:

Gaueko 9etan Mutrikuko kaira goaz... Hitz klabea "Itziar" da. Kaian jende asko bildu da. Txingurritegia dirudi eta ez dago inongo antolamendurik. Txalupa batean neke handiz daramate jendea baforetara. Hauek itsasbehera dela eta kanpoaldean daude zain...45 bat iheslari gara denera. Gurekin fusilez armatutako lau mendigoizale ontziratzen dira, gu defendatzeko prest bada ez bada.

Hamaikak bost gutxitan ateratzen gara atzerrirantz. Izarrek isilik jarraitzen dute bere bidea. Atzean utzi ditugu Mutrikuko argitxoak. Geroago argi gehiago ikusten dira, Ondarrukoak, Debakoak, Itziarrekoak... Urrutira goaz itsas handira. gero eskuinera zuzentzeko. Donibaneruntz. Argirik gabe goaz ikus ez gaitzaten. Irigoienek txiskeroa pizten du zigarroari su emateko; itsasontziko bazter guztietatik protesta ugari iristen zaio.

Sokoara goizeko bostetan iristen gara. Hau bidaia tristea: gurekin mutrikuar gazte asko doaz. Gerratik ihes doaz eta ez dakite zer egingo duten. Non gordeko diren, ez eta nora jo behar duten Donibane Lohitzunera iritsitakoan. Nere ondoan noizbehinka malko garratzak isurtzen dituen emakume bat doa. Denak beren zoritxarrez kexu dira".

Donibane Lohitzunera ihes egindako On Jose Migel eta beste irakasleek, ikasturtearen haserako handik Gasteizera joateko asmoa zuten. Baina pasaportearen bila joan zirenean itzulera galarazita zeukatela ikusi zuten. Gainera On Jose Migelek Seminarioa ezin zitekeela itzuli jakin zuen. Bere erruak nonbait, eta politikan inoiz ibili ez zenez, bere ikerketen gaietan egon behar zuen bere ustez.

On Mateo Mujika, Barandiaranen gotzaian ere erbesteratua izan zen.

Dena dela, Gasteizko Seminariotik Baionakora joateko eskatu zioten, bertan zeuden apezgai gasteiztarrak zaintzeko. Hau zela eta, beti pentsatu izan zuen On Jose Migelek Gasteiztik deituko ziotela berriro. Dei horren zain, beste ospe handiko Unibertsitatean lan egiteko deiak baztertu zituen. Horietako bat gainera, New York-eko Columbia Unibertsitatean katedra batean lan egitekoa, 1939ko Urrian jaso zuen, Munduko Igo Gerra hasi ondoren, Frantzian atzerriratuta zeunden euskaldunentzat egun beltzak zetozenean hain zuzen.

1937 urtearen hasieran Ipar Euskal Herriko ikerketa prehistoriko eta etnografikoak hasi zituen. eta 1938an Etnologia eta Eusko Folkloreko laborategiko lanekin jarraitu zuen Frantziako Museoen diru-laguntzaz.

Egoera txar guztietan zerbait ona atera omen daiteke eta, atzerrian igaro zituen urteak, berarentzat ordurarte ezezaguna zen Euskal Herriko zati hura, ezagutu eta ikertzeko baliogarriak izan zitzaizkion.

Hasiera batean Miarritzen aukeratu zuen bizilekua eta iloba batekin bizi izan zen. Honek urtebete baino lehen, Atauna joan behar izan zuen gaixorik zegoen bere ama zaintzera. Honen ordez Pilar izeneko beste iloba bat joan zitzaion laguntzera, Jose Migelen anaia zaharrenaren alaba hain zuzen, eta erbeste luzea bere ondoan igarota, bere azken egun arte berarekin jarraitu zuen fidel eta zintzoki.

1941ean Sarara doaz. Han emango dituzte erbesteko hurrengo 13 urteak. Sarako Bidartea etxean jarraitu zituen bere prehistoria eta etnografiako ikerketak. Lan hauetan nabarmentzekoa da herri honi buruzko azterketa etnografikoa "Anuario de Eusko-Folklore"n argitara emana.

Gainera urte hauetan Frantziako Hezkuntza Ministeritzaren aginduz eta Monumentu Historikoen Batzordekide moduan, Behe Pirineoetako Monumentu Megalitikoen inbentarioan parte hartu zuen.

Aldi berean Frankfurt-eko Unibertsitateak bertako aldizkarian parte har zezan ere eskatu zion. Jakina, lan hauek egin ahal izateko behar-beharrezkoa zuen Pirineo aldean harat-honat ibiltzea, eta inolako trabarik ez izateko agintari alemaniarrek agiri ofizial bat eskaini zioten.

Gasteizko Seminarioko fitxategian ere beharrezkoa zuen eta horregatik bere iloba Pilar bidali zuen beronen bila aipatutako hirira. Baina Pilar guztiz atsekabetua eta esku hutsik itzuli zen, mugan agintari espainiarrak fitxategia kendu ziotela esanez, agiri arriskutsuak gordetzen zituelako aitzakian.

On Jose Migelek alemaniarrengana jo zuen gertatutakoa kontatuz eta biharamunean fitxategia jaso zuen.

Munduko Igo Gerra bukatu bazen ere, Espainiako Gerra Zibilaren ondorioek bizirik zirauten eta orduantxe plazaratu zuen.

Mateo Mugika Gasteizko gotzain atzerriratuak "Imperativos de mi conciencia" izeneko idazkia. Testu honetan On Jose Migeleren eragina funtsezkoa da. Bertan Espainiako apezpikutzak Frankoren altxamenduari emandako onentzia kritikatzen da garbi.

Ikerkuntzaren arloan, 1946an Ikuska, Euskal Ikerketarako Institutua sortu zuen. Hau Gasteizen sorturiko "Sociedad de Eusko-Folklore" haren jarraipena besterik ez da. Ikuska-ren helburu nagusia Atlantiar Pirinioetako populazioaren ikerketak eragitea eta bizimodu tradizionalak aztertzea da. Bigarren maila batean, gizaki prehistorikoen aztarnak eta bere kulturaren ikerketa ere jorratzen ditu. Ikuska-ko kideen artean leku askotako erakundeak ditugu, hala nola, Baiona, Bordele, Paris, Toulouse, Estokolmo, Helsinki, Los Angeles, Berkeley. e.a. Aldi berean ikuska izeneko aldizkaria argitaratzen hasi zen eta bertan 1946-1951 bitartean, ikerlan garrantzitsu asko azaldu ziren. 1951ez gero ez zen gehiago argitaratu.

Garai honetan On Jose Migelek Nazioarteko Biltzar eta Hitzaldi ugarietan parte hartu zuen, esate baterako Londresen, Oxford-en, Parisen (hiru aldiz), Bruselazen (bi aldiz)...

1947an beste aldizkari bat sortu zen, Eusko-Jakintza. Honek RIEV (Revista Internacional de Estudios Vascos) 1907tik 1936ra argitaratu zen aldizkariak utzitako hutsunea bete zuen. On Jose Migel arduratu zen beraren zuzendaritzaz.

Urte hauetan serioski mamitzen hasten dira On Jose Migel bere jaioterrira itzultzeko ametsak. Aurretik ere saiatu arren asmo hauek ez ziren errealitate bihurtzen Madrileko Segurtasun Zuzendaritza Orokorreko fitxa batean On Jose Migel juduzale eta masoizale bezala agertzen zelako.

Baina Donostiako Aranzadi Zientzia Elkarteak eta RSBAPek egindako ahaleginen ondorioz amets hori gauzatzen doa tinkoago. A.Tovar, Salamancako Unibertsitatearen Erretorea izango da nahi horri azken bultzada emango diona. Tovar-ek Barandiarani "Larramendi" izeneko Euskal Ikerketarako Katedra eskaintzen dio. Bestalde bere egoerari buruzko garantiak benetakoak dirudite.

1953: Ataunera itzulera

Honela bada, eta 17 urte luzeen ondoren 1953ko Urrian bere jaioterria itzuli zen. Handik egun batzuetara estreinatu zuen aipatutako katedra 10 hitzalditako jardunaldi batzuez.

Aldi berean, bere iloba Pilar, Sarako Bidartea etxea eredutzat hartuta, etxe bat erabiltzen hasten da Ataunen. Sara izendatu zuten.

Behin hemen finkatuz gero tarteka-marteka halako erromeriak egiten hasi zen Arantzazura bere ilobekin batera. Lehenbizikoan eta Kataberatik gora Urbia parean ilobak atsedenaldi bat hartzen zuten bitartean, On Jose Migel, bakarrik, Artzanburuko trikuharrira bertaratu zen, eta 35 urte lehenago indusketaren ondoren utzi zuten bezalaxe aurkitu zuen. Zein garbi azaleratu zitzaizkion Aranzadi eta Eguren lankideekin igarotako bizipen haiek. Hantxe, hilobi prehistoriko haren aurrean otoitz bat errezatu zuen haien alde.

Urte baten buruan, eta Aranzadi Zientzia Elkartearen babespean Urtiagako haitzuloan berriro indusketak egiten hasi zen, hain zuzen ere 18 urte lehenago bertan behera utzi behar izan zituenak.

1956an Arrasateko Lezetxikiko aztarnategi garrantzitsua industeari ekin zion eta 1960an Errenterian Aitzbitarte IV izenekoan hasi zen lanean. Aztarnategi hauek, bide-batez, eskola ezin hobea bihurtu ziren ikasketak bukatu berriak zituzten prehistorialari belaunaldi batentzat (J. Altuna, J.M. Apellaniz, I. Barandiaran, A. Llanos,...) bertan jabetu baitziren indusketen teknikaz On Jose Migelen gidaritzapean.

Elkarlan honek eragin biderkatzaile nabaria izan zuen. Gazte hauek aurki hasi ziren nork bere aldetik, bai indusketa berriak egiten, bai irakaskuntza lanetan gazte berriak trebatzen. Honek bermatu eta ziurtatzen du Euskal Herriko Prehistoria ikerketen etorkizuna.

Loraldi honen emaitzak dira besteak beste, Altxerri (Aia) eta Ekaingo (Deba) labarretako artearen aurkikuntza handiak. Bertako lehenengo ikerketak On Jose Migelek zuzendu zituen bere jarraitzaileen laguntzarekin.

Azkeneko urte hauetan, On Jose Migelek indusketa-ekitaldi multzo handi bat burutu du, Urtiaga, Lezetxiki eta Aitzbitartekoaz gain, Gipuzkoa, Araba eta Bizkaian. 1975a arte.

Bestalde, Aranzadi Zientzi Elkartean ikerketa etnografikoak ere bultzatu ditu eta Eusko-Folkloreko urtekaria berrargitaratzen hasi zen Arantzadiren baitan harik eta 1981an bere jatorrizko elkartearen babesean (Eusko Ikaskuntza) agertzen hasi zen arte.

Aldi berean Aranzadiko "Munibe" aldizkarian "Hojas de Eusko Folklore. Materiales y Cuestionarios" argitalpenak ere berriro martxan jarri zituen.

Aspaldiko amets bat betetzeko aukera ere laster sortu zitzaion, alegia, Euskal Atlas Etnografikoa sortzearena. Kontua zen han-hemenka egindako ikerlan isolatuak ez ezik, eskualdez eskualde eta metodologia bera erabiliz landutako azterketak jaso eta lurraldeka kokatzea, honela, kultura agerbide guztiak sakonki interpretatuz. Era berean, ezagutu beharra zegoen gure herrian mamitzen hari zen kultur aldaketa.

Proiektu honen bilakaeran laguntza handikoa izan zen 1964ean Nafarroako Unibertsitateak On Jose Migeli luzatutako gonbidapena Euskal Etnologiako Katedraz arduratzeko.

Barandiaranek eskaintza onartu zuen eta beronen babesean Nafarroako ETNIKER taldea sortu zuen. Talde honen helburua landa-ikerketak aurrera eramatea zen On Jose Migelek galdeketa berritu batean ezarritako metodologiaren arabera.

Geroago Etniker taldeak Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabara zabaldu dira eta gaur egun indar biziz ari dira lanean aspaldiko Etnografia Atlasa eskuraezin hura gorpuztuz.

Lan eskerga eta ugari hauek akademikoki ere beren onespena jasotzen dute Euskal Herriko Unibertsitateak (1978), Deustukoak (1986) eta Madrileko Konplutenseak (1987) emandako "Doctor Honoris Causa" izendapenekin.

Hau dugu On Jose Migelen bizitza. Bere azken egun arte lanean dihardu zuen. 1989an "Euskal Herriko Mitoak" argitaratu zuen eta ehun urte pasatuak zituenean Ezkurra herrixkari buruzko ikerlan etnografiko bat prestatzen hari zegoen inprimategira eramateko.

1991ko abenduaren 21an hil zen Jose Migel, 102 urte betetzeko hamar egun falta zirenean.

Kurrikulum laburtua: 1889tik 1955ra

Jose Migel Barandiaran Aierbe jn. 1889ko abenduaren 31n jaio zen Ataunen (Gipuzkoa).

Humanitateak ikasi zituen Baliarraingo apaiz eskolan (Gipuzkoa) eta filosofia, eta teologia ikasketak Gasteizko Kontzilio-Apaizgaitegian.

1913ko udan, Wundt irakasleak, VOLKERPSYCHOLOGIE izenburuko obra gaitzaren egileak, emaniko ikastaroak jarraitu zituen Leipzig-eko unibertsitatean. Irakasle harengandik harturiko orientabideek Barandiaranen geroko antropologia eta etnografia ikerketen norabidea markatu zuten.

1914ko abenduan apaiztu zen eta 1915ean Teologia lizentziatura lortu zuen Burgosko Eliz Unibertsitatean.

1916an bere lehen lana argitaratu zuen, Ataun en la Edad Media izenburukoa, Donostiako EUSKALERRIAREN ALDE aldizkarian.

Gasteizko apaizgaitegiko irakaslea zela, 1917-18 ikasturteko irekiera-hitzaldia eman zuen euskal historiaurreari buruz. Hitzaldi hori argitaraturik, Henri Breuil frantses historiaurrelari gailenarekin sartu zen harremanetan, eta horrek Obermaier aleman ikerlariarekin jarri zuen harremanetan.

1917. urtean berean, lehen harremana izan zuen Aranzadi doktorearekin, bere maisua izango zenarekin, zeina garai hartan Bartzelonako Unibertsitateko katedraduna baitzen. Oviedoko katedradun Eguren doktorearekin batera, 20 urtez, 1936 arte, elkarrekin lan egin zuen arkeologo-taldea osatu zuten hirurek.

1922an bidaia bat egin zuen Europan zehar Aranzadi irakaslearekin, eta Museoak zein Erakundeak bisitatu zituzten hainbat lekutan: Paris, Kolonia, Mainz, Munich, Leipzig, Berlin, Holanda, Akisgran, Tilburg.

Holandako azken hiri horretan La Religi n Des Anciens Basques izenburuko txostena aurkeztu zuen Erlijio Etnologiari buruzko Nazioarteko Kongresuan.

1926an Aguirre Apaizgaitegiko Errektore eta Kontzilio-Apaizgaitegiko Errektoreorde izendatu zuten. Haren adiskide eta irakaskide On Manuel Lekuonaren arabera, Gasteizko Apaizgaitegian Barandiaran izan zen erabateko erreformaren eragile handia, ikasketak zientziaren norabidean jarriz, eta modu zabalagoan eusko ikaskuntzei dagokienez, natur zientziak eta antropologia bultzatuz.

1929an bigarren ikasketa-bidaiari ekin zion, Aranzadi doktorearekin berriro. Bidaia hartan Bartzelona, Lyon, Geneba, Berna, Zurich, Viena, Innsbruck, Luzerna, Interlaken eta Bordeleko antropologia elkarte eta institutuak ezagutu zituen.

1917tik 1936ra bitartean, Aranzadi eta Eguren doktoreekin batera, arkeologia indusketarako plan sistematikoa burutu zuen Euskal Herriko lurralde osoan zehar trikuharriak eta harpeak ikertuz: Aralar mendia (1917), Aizkorri (1918), Ataun-Burunda (1919), Altzania (1920), Entzia mendilerroa eta Elosua Plazentzia (1921), Belabieta, Urbasa eta Arabako harpe artifizialak (1922), Aralar berriro (1923), Santimami eko koba (1924, 1925, 1931), Lumentxa (1925), Ermittiako haitzuloak eta Gipuzkoako beste zenbait (1924, 1927), Bolinkoba (1933), Itziar-Urtiaga (1936).

1931n, Breve historia del Hombre Primitivo obra argitaratu zuen, Eusko Folklore Urtekarian argitaratzen ari ziren lanen barne.

1934an, Euskalerriko leen gizona sintesizko obra argitaratu zuen euskaraz eta erdaraz.

1935ean, Antropologia eta Etnografiari buruzko Nazioarteko Kongresuko Batzorde Iraunkorreko kide izendatu zuten Londresen eginiko bilkuran.

1939an, Kopenhage-ko Antropologiari buruzko Nazioarteko Kongresuan parte hartu zuen Euskaldunen antzinako Erlijioez izenburuko txostenarekin.

Gerra zibilaren ondorioz, 1936tik 1953ra Pirinio Apaletako Departamenduan egon zen, 1942tik aurrera Lapurdiko Sara herrian hartu zuelarik egoitza.

1946an Institut Basque de Recherches IKUSKA izenekoa sortu zuen eta izen bereko boletina argitaratzen hasi zen, bertan eginiko ikerketen berri ematen zuela.

1947an Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Elkarteko Zuzendari izendatu zuten. Eusko Jakintza izenburuko agerkarian euskal gaien alorreko europar aditu ospetsuenak bildu zituen elkarte horrek.

1946tik 1950era bitartean azkarki eskuhartu zuen hainbat nazioarteko kongresutan: Londres eta Oxford (1946), Arch ocivilization (Paris, 1947ko uztaila), Mus e de l'Homme (1947ko Iraila), Paris (1948), Brusela (1948), Brusela (1949).

1953an, Hego Euskal Herrira itzuli eta, Salamancako Unibertsitateko Errektorea zen Tovar irakasleak hala eskaturik, Eusko Ikaskuntzen egungo egoera gaiaren inguruko hitzaldia eman zuen.

Kurrikulum laburtua: 1956tik 1991ra

Jose Migel Barandiaran Aierbe jn. 1889ko abendua 1956an hasi zen berriro Eusko Folklore Urtekaria argitaratzen XV. liburukitik aurrera, Aranzadi Zientzi Elkartearen babespean. Arkeologia ikerketari ekin zion berriro eta ikerlari gazteek osaturiko talde berriak sortu zituen. Ordukoak dira Leizetxiki, Aitzbitarte, Kurtzia, Atxeta, Urtiaga, Axlor, Ekain eta beste hainbait aztarnategitan egindako ikerketak.

1965etik 1977ra, Nafarroako Unibertsitatean sorturiko Catedra de Etnolog a Vasca izenekoaren arduraduna izan zen. Etniker plana ezarri eta ikertzaile eta laguntzaile taldeak moldatzen ihardun zuen euskal lurralde guztietan. Talde horiek etnografia bilketarako plan sistematiko bati ekin zioten Euskal Herriko Atlas Etnografikoa gauzatzeko xedean .

1972an, Bilboko La Gran Enciclopedia Vasca argitaletxea Barandiaranen Lan Guztiak argitaratzen hasi zen, denera 22 liburuko bilduma osatuko zelarik.

1973an Etniker Bizkaia etnografia ikerketarako taldea sortu zuen, eta haren egoitza soziala Derioko Labayru Euskal Liburutegia izan zen.

1976an, On Manuel Lekuona, Irigaray eta Garate doktoreak, Manuel de Irujo jn. eta Agustin Zumalabe jn., Eusko Ikaskuntzako Batzorde Iraunkorreko azken bazkideak lagun zituela, berriro abiarazi zuen elkarte hori. Urte hartako Irailean, O±atiko Batzar Nagusian, Eusko Ikaskuntzako Lehendakari hautatu zuten aho batez.

1978ko Apirilean, Honoris Causa doktoretza eman zion Euskal Herriko Unibertsitateak. 1981ean, ezagutza-erakutsi bera egin zion Gasteizko Teologia Fakultateak.

1983an, Probintziako Seme Kuttun izendatu zuen Gipuzkoako Foru Aldundiak. 1986ko urrian, Honoris Causa doktoretza eman zion Deustuko Unibertsitateak.

1987ko urtarrilaren 28an, Honoris Causa doktoretza jaso zuen Madrilgo Universidad Complutensean, Paraninfoan eginiko ekitaldi ospetsuan eta klaustro osoa bertan zegoela .

1987ko abenduan, Gernikako Zuhaitzaren Gurutzea eman zion Eusko Jaurlaritzak.

Jose Migel Barandiaran 1991ko abenduaren 21ean hil zen Ataunen, 101 urte zituela.

ren 31n jaio zen Ataunen (Gipuzkoa).

Humanitateak ikasi zituen Baliarraingo apaiz eskolan (Gipuzkoa) eta filosofia, eta teologia ikasketak Gasteizko Kontzilio-Apaizgaitegian.

1913ko udan, Wundt irakasleak, VOLKERPSYCHOLOGIE izenburuko obra gaitzaren egileak, emaniko ikastaroak jarraitu zituen Leipzig-eko unibertsitatean. Irakasle harengandik harturiko orientabideek Barandiaranen geroko antropologia eta etnografia ikerketen norabidea markatu zuten.

1914ko abenduan apaiztu zen eta 1915ean Teologia lizentziatura lortu zuen Burgosko Eliz Unibertsitatean.

1916an bere lehen lana argitaratu zuen, Ataun en la Edad Media izenburukoa, Donostiako EUSKALERRIAREN ALDE aldizkarian.

Gasteizko apaizgaitegiko irakaslea zela, 1917-18 ikasturteko irekiera-hitzaldia eman zuen euskal historiaurreari buruz. Hitzaldi hori argitaraturik, Henri Breuil frantses historiaurrelari gailenarekin sartu zen harremanetan, eta horrek Obermaier aleman ikerlariarekin jarri zuen harremanetan.

1917. urtean berean, lehen harremana izan zuen Aranzadi doktorearekin, bere maisua izango zenarekin, zeina garai hartan Bartzelonako Unibertsitateko katedraduna baitzen. Oviedoko katedradun Eguren doktorearekin batera, 20 urtez, 1936 arte, elkarrekin lan egin zuen arkeologo-taldea osatu zuten hirurek.

1922an bidaia bat egin zuen Europan zehar Aranzadi irakaslearekin, eta Museoak zein Erakundeak bisitatu zituzten hainbat lekutan: Paris, Kolonia, Mainz, Munich, Leipzig, Berlin, Holanda, Akisgran, Tilburg.

Holandako azken hiri horretan La Religi n Des Anciens Basques izenburuko txostena aurkeztu zuen Erlijio Etnologiari buruzko Nazioarteko Kongresuan.

1926an Aguirre Apaizgaitegiko Errektore eta Kontzilio-Apaizgaitegiko Errektoreorde izendatu zuten. Haren adiskide eta irakaskide On Manuel Lekuonaren arabera, Gasteizko Apaizgaitegian Barandiaran izan zen erabateko erreformaren eragile handia, ikasketak zientziaren norabidean jarriz, eta modu zabalagoan eusko ikaskuntzei dagokienez, natur zientziak eta antropologia bultzatuz.

1929an bigarren ikasketa-bidaiari ekin zion, Aranzadi doktorearekin berriro. Bidaia hartan Bartzelona, Lyon, Geneba, Berna, Zurich, Viena, Innsbruck, Luzerna, Interlaken eta Bordeleko antropologia elkarte eta institutuak ezagutu zituen.

1917tik 1936ra bitartean, Aranzadi eta Eguren doktoreekin batera, arkeologia indusketarako plan sistematikoa burutu zuen Euskal Herriko lurralde osoan zehar trikuharriak eta harpeak ikertuz: Aralar mendia (1917), Aizkorri (1918), Ataun-Burunda (1919), Altzania (1920), Entzia mendilerroa eta Elosua Plazentzia (1921), Belabieta, Urbasa eta Arabako harpe artifizialak (1922), Aralar berriro (1923), Santimami eko koba (1924, 1925, 1931), Lumentxa (1925), Ermittiako haitzuloak eta Gipuzkoako beste zenbait (1924, 1927), Bolinkoba (1933), Itziar-Urtiaga (1936).

1931n, Breve historia del Hombre Primitivo obra argitaratu zuen, Eusko Folklore Urtekarian argitaratzen ari ziren lanen barne.

1934an, Euskalerriko leen gizona sintesizko obra argitaratu zuen euskaraz eta erdaraz.

1935ean, Antropologia eta Etnografiari buruzko Nazioarteko Kongresuko Batzorde Iraunkorreko kide izendatu zuten Londresen eginiko bilkuran.

1939an, Kopenhage-ko Antropologiari buruzko Nazioarteko Kongresuan parte hartu zuen Euskaldunen antzinako Erlijioez izenburuko txostenarekin.

Gerra zibilaren ondorioz, 1936tik 1953ra Pirinio Apaletako Departamenduan egon zen, 1942tik aurrera Lapurdiko Sara herrian hartu zuelarik egoitza.

1946an Institut Basque de Recherches IKUSKA izenekoa sortu zuen eta izen bereko boletina argitaratzen hasi zen, bertan eginiko ikerketen berri ematen zuela.

1947an Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Elkarteko Zuzendari izendatu zuten. Eusko Jakintza izenburuko agerkarian euskal gaien alorreko europar aditu ospetsuenak bildu zituen elkarte horrek.

1946tik 1950era bitartean azkarki eskuhartu zuen hainbat nazioarteko kongresutan: Londres eta Oxford (1946), Arch ocivilization (Paris, 1947ko uztaila), Mus e de l'Homme (1947ko Iraila), Paris (1948), Brusela (1948), Brusela (1949).

1953an, Hego Euskal Herrira itzuli eta, Salamancako Unibertsitateko Errektorea zen Tovar irakasleak hala eskaturik, Eusko Ikaskuntzen egungo egoera gaiaren inguruko hitzaldia eman zuen.